چەمکی ئەوانی دی لە موزیکی کوردیدا

چەمکی

)ئەوانی دی(

لە موزیکی کوردیدا

                                   نووسینی: توانا حەمە

پێشەكی:

چەمكی ئەوانی دی چەمكێكی فرە ڕەهەندە و پەیوەندی بە زۆرلایەنی زانستە مرۆڤایەتی یەكانی وەك: ئەنترۆپۆلۆجی، كۆمەڵناسی، ڕامیاری، فەلسەفە..هتد هەیە. بە هۆكاری ئەوەی پەیوەندی تەواوی

بەم زانستانەوە هەیە، هەر بۆیە ئەم چەمكە وەك یەكێك لە چەمك و باسە گرنگەكان لە نێو موزیكی گەلاندا، جێی باس و خواسی زۆرێك لە لێكۆلەرەوانی موزیكناسی Musicology بووە. دواجار هەر نەتەوەیەك لە ڕوانگەی خۆیەوە، خوێندنەوەی بۆ ئەم چەمكە كردووە. بۆیە بە پێویستی دەزانم ئەم باسە وەك ئەزمونێكی نوێ و شیكاری لە نیو موزیكی كوردیدا بخەمە ڕوو، گەرچی بە داخەوە بە هۆی نەبوونی كادر و پسپۆڕی موزیكۆلۆجی، تائیستا فەرهەنگی موزیكی كوردی خۆی لە باسكردنی ئەم چەمكە گرنگانە نەداوە، تا بتوانرێت قوڵتر لەم باسە گرنگە بكۆڵمەوە و شیكاری بۆ ڕەهەندە جیاوازەكانی موزیكی كوردی بكەم. بەڵام بە پێویستی ئەزانم وەك دەلاقەیەك بۆ ئەم باسە گرنگانە بە كورتە باسێك تیشك بخەمە سەر ئەم )چەمكە( گرنگە، بە ئومێدی ئەوەی لە ئایندەدا تویژینەوەی چڕو پڕتری بۆ بكرێت.

چەمكی ئەوانی دی

ئەوانی دی : واتەكەی بە كوردی زۆر ڕوونە، بە زمانی ئینگلیزی The Other ی پێدەگوترێت. مەبەست لە )ئەوانی دی( بە پێی بابەتەكان دەگوڕێت، بۆیە لە موزیكدا مەبەست )ئەوانی دی(: )هەموو

ئەو بابەتە موزیكیانەی كە دەچێتە فۆڕمی موزیكی بیگانەوە، كە وەك: فەرهەنگێكی نامۆ، ئاشنا نە بوونی شێوازی دانان، هۆكارە هەستییەكان لە شێوازی دەربرین و زۆر لایەنی دیكەی نەبیت. ئەوەش بە هۆكاری ئەوەی كە پەیوەست نییە بە كەلتوری موزیكی )تۆ( یان ) ئێوە( و، زادەی بیر و ژیاری كۆمەڵەیەك یا نەتەوەیەكی ترە )ئەوان) بە توندی وابەستەن یە پێیەوە. بەڵام كاتێ باسی ئەم چەمكە

دەكرێت پێویستە ئاماژە بە " ڕەگ و ڕیشەی ئەم زاراوەیە بكرێت، کە بۆ فەیلەسوفانی یۆنان بە تایبەت )ئەرستۆ( لە بەشی نۆیەمی كتێبی پێنجەمی میتافیزیكدا، بۆ دەگەڕیتەوە ئەم باسگەلە دەوروژێنێت

و دەڵێت: "بە شێوەیەكی گشتی )ئەوانی دی( مانای جیاوازی و لێكچوونەكانی ئێمەیە". هەر بۆیە لێرەدا باشترین پێناسە ئەوەیە: ) بۆئەوەی )خود(ی خۆت بناسی، پێویستت بە ناسینی ئەوانی دیكەیە(. مەبەست

لێرەدا ئەوەیە ئایا ) بوونی خود( بە بێ )ئەوانی دی( مانایەكی هەیە؟ لە ڕاستیدا نەخێر چونكە هەركەسێك بەشێوەی واقعی یا خەیاڵی هەمیشە بە شێوەیەكی خۆرسك )ئەو( لە )وانی دی( جیا

ئەكاتەوە. هەمیشە شوناسی (خود یان ئەو(  وابەستەی  )ئەوانی دی( كە دەكات. هەر بۆیە دواجار دەبینرێت ئەم چەمكە ڕەنگدانەوەی لەسەر شێوازی پەیوەندی یەكان و هەڵكردن و بەردەوامی دان بە

پێكەوە بوونی مرۆڤەكان دەبێت، تا بە تەواوی دەگاتە سەرجەم كایەكانی وەك: ئاینی، نەژادی، نەتەوەیی، چینایەتی، بابەتە فەرهەنگی یەكانی دی. دواتر ئەم چەمكە لای )هیگل، هایدگر، سارتر

..هتد بە ڕونتر و لە دیگا و ڕەهەندی جیاوازەوە باسی لێوەدەكرێت بروانە[ ئەحمەدی، 1389 : 155 ]. بەڵام هەمان چەمك ئەگەر لە تیڕوانینێكی  مرۆڤناسیەوەلێی بڕوانرێت، ئەوا هەمیشە )چەمكی ئەوان دی( پێویستی بە چەمكی )خود - Ego ( دەبێت. بەڵام هەمیشە لایەنی ئەرێنی و باشەكە دەلكێنرێت بە چەمكی )خود( یان )ئێمە( وە، لایەنە نەرینی خراپەكانیش دەدرێتە پاڵ )ئەوان دی )، بەڵام ئەم تێڕوانینە

لە موزیكدا بەم شێوە توندە بەرچاو ناكەوێت، زیاتر گەڕانە بە دوای شوناسی موزیكی خۆدا لە چاو موزیكی )ئەوانی دیدا(.” گەرچی لە هەندێك شاكاری موزیكدا )ئەوانی دی( وەك )لۆبیك یا گاڵتەجار

یا دڕەندە( بەكارهاتووە، بەڵام ئەم كارانە زادەی سەردەمانێكن كاریگەری ئەفسانە Myth بە سەر تاكەكانی كیشوەری ئەوروپاوە هەبووە. .ئەگەرچی لە سەردەمی ڕینیسانسدا ) موزیكی بێگانە( هێندە بەرباس و جێی بایەخی ئاوازدانەران نە بووە، بەڵام دواتر  "لە سەدەكانی هەژدەیەم و نۆزدەیەم، بە هۆی سەرهەڵدانی سیاسەتی داگیركاری  [Colonialism] لە ئەوروپا دا و زیادبونی ڕیژەی لێكۆڵینەوەی

مرۆڤناسی  [Anthropology]  كۆمەڵناسی [sociology]، بە تایبەت دەربارەی نەتەوە نا ئەوروپی یەكانی وەك: چینی یەكان، هندییەكان، سورپێستەكانی ئەمریكای باشوور و ڕۆژهەڵاتی یەكان ...هتد و ناسینی فەرهەنگی بێگانە بووە جێی بایەخ لە سەرجەم بابەتە هونەری ئەدەبی وكەلتوری یەكاندا و سودیان لێ وەردەگیرا و دواجار لە نێو بەرهەمە هونەریەكاندا ڕەنگی دەدایەوە.. بە نموونە كاتێك ژان – فیلپ ڕامۆ لە ئۆپرای سور پێستانی عاشق 1735 دا كە كەسایەتیەكانی نیو ئۆپراكە بریتی بوون لە:  تورك، ئێرانی، سورپیستانی ئەمریكای باشوور، ئەم ئۆپیرایە زۆر سەركەوتوو دەبێت و دوای چڵ ساڵ لە دانانی ئەم شاكارە لەماوەیەكی كورتدا زیاتر دوو سەدجار لە نیو شانۆ جیاكانی پاریسدا نمایش كراوەتەوە. یەكێك لە هۆكارە گرنگەكانی سەركەوتنی ڕامۆ بە كارهێنانی سەمای سوورپیستان بوو، كە بۆ گوێگرانی و بینەرانی هونەری ئۆپیرای ئەوروپی شتێكی نوێ و ڕەنگێكی تازە و جیاواز بوو. دواجار هەر ئەم جیاوازی ڕەنگە دەبێتە ناسنامەیەك بۆ ئەوروپا تا لە ڕێگای  )ئەوان دی(یەوە خۆی بناسێ و شوناسێك بۆ خۆی دا بنێت. دوا بەدوای ئەمە لەكۆتای سەدەی هەژدەیەمدا دەبینرێت لە ئەورپادا موزیكی توركی دەبێتە جێی بایەخی ئەوروپی یەكان و لە سەدەی نۆزدەیەمیشدا، بە هۆی

زیاد بوونی ئارەزووكردنی گەشتكردنی هونەرمەندان بۆ ووڵاتانی هیند، ژاپۆن، چین، ئەفریقیا، ئەمریكا كاریگەری ئەم گەشتانە جگە لە موزیك لە نێو شاكارە هونەرییە شێوەكارییەكانیشدا دەبینرا. دواجار ئەوە بە ڕوونی دەبینرێت هونەرمەدانی ئەوروپا چۆن توانیویانە سود لە موزیكی بێگانە وەردەگرن. هەر بۆیە لە ڕەشپێستانی وولاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە )سیمفۆنی ژمارە نۆی دڤورجاك 1893 و موزیكی میسر و باكوری ئەفریقا لە ئۆپرای ئایدا 1871 شاكاری ڤێردی و راوچیانی مرواری  1863شاكاری جۆرج بیزێ Georges Bizet بەتەواوەتی هەردوو چەمكی (ئێمە و ئەوانی دی(، خۆی لە نیو موزیكی ئەوروپیدا نمایشدەكات.

لەمە بەدواوە زۆر ناونیشانی وەك: [ژنی ڕۆژهەڵاتی، یەهودی،قەرجانە دەدوا..هتد] لە نیو ئۆپرا و شاكارە موزیكی یەكان بەرچاو دەكەوێت. هەر لە سەدەی نۆزدەهەمدا بە هۆكاری  )ئەم چەمكە( موزیکی كەمە نەتەوایەتیەكانی جیهان بەتەواوەتی خۆی خزاندە نیو موزیكی كلاسیك و بە شێوەیەكی ڕەسمی جێی خۆی كردەوە. كە ئەوانیش بریتی بوون لە: راپسۆدی، مارش، گۆرانی میللی و گۆرانی گوندنشینان(،كە لە نێو كارە موزیكی یەكانی وەك: شۆپان،شۆبیرت، برامس، لیست، دڤورجاك، زوڵتان كۆدای، شۆستاكۆفیچ...هتد دەبینرێت[هەمان]. بە تایبەتی لای دانەرانی ڕووس موزیكی ڕۆژهەڵاتی و بە تایبەت عەرەبی زیاتر بەرچاو دەكەوێت دیاترین نموونە:  شەهرەزادی شۆستاكۆفیج و [بازاڕی عەرەبی] فیكرەت ئەمیرۆڤ، كە یەكێكن لە شاكارە دیارەكان بۆ ئەم باسە. ئەم كۆمەڵەكارەی كە ئاماژەی پێدرا،چەند نموونەیەكی بچووكن، لە ڕاستیدا سەدان نموونەی دی هەیە، كە تا ئێستاش

بە فۆڕمی جیا ئەم چەمكە خۆی تێدا نمایش دەكاتەوە. گەرچی لە ئێستادا جیهانگیری ڕۆڵی كارای هەیە لە سەر ئەم چەمكە زۆر هەوڵ دەدرێت موزیكیش شقڵیكی جیهانی وەر بگرێت، بەڵام بەبڕوای

من ئەمە جۆرێكی دیكەیە لە تەوژمی داگیركاری ڕۆژئاوا، هەمیشە ئەوە باش و گونجاوە كە لە ئەوروپاو رۆژئاواوە سەر هەڵ ئەدات، هەمیشە ئەو موزیكە جیهانیە كە لە ڕۆژئاواوە سەر هەڵ ئەدات،

هەر گیز موزیكێكی ڕۆژهەڵاتی نابێتە موزیكێكی جیهانی.  لێرەدا تا ڕادەیەك هاوڕام لەگەڵ بەشێك لە بڕواكانی  )ئیدوار سەعید( بە ڕەگەز فەڵەستینییە، كە لە ساڵانی ڕابردوودا باسگەل و چەند تیورەیەكی ووروژاند لە سەر جیهانگەرایی كە جەوهەری باسەكەی ئەو پرسیار گەلە بوو كە بۆچی جیهانگەرای تەنها لە ئەوروپاوە بۆ ڕۆژهەڵات دێت و هەرگیز پێچەوانە نابێتەوە.

گەرچی باسەكە زۆر بەچڕی لە پێشەكیەكەدا لە مێژووی ئەم چەمكە وە پێیدا هاتووم، تەنها بە هۆكاری ئەوەبووە لێرە بە دواوە خوێنەری كورد، زیاتر و ووردتر ئەم چەمكە لە بیری خۆیدا شرۆڤە بكات و دواتر بە سانایی هەست بە سەدان نموونەی دیكە بكات.

ئەوانی دی كێن لە موزیكی كوردیدا؟

لێرە بە دوا گرنگترین پرسیارەكان ئەوەن، ئایا موزیكی كوردی لە كوێی هاوكێشەی ئەم چەمكەدایە؟  )ئەوان دی ( لە موزیكی كوردیدا كێن ؟ ئایا ئەم چەمكە چ ڕۆڵیكی ئەرێنی یا نەرێنی دیووە؟ ئایا ئیدی موزیكی كوردی دەتوانێت لە ڕێگای )موزیكی ئەوانی دی(یەوە ناسنامەی موزیكی خۆی بناسێتەوە؟

 بە بڕوای من ئەم چەمكە لە موزیكی كوردیدا زۆر بە ڕوونی خۆی نمایش دەكات، )ئەوانی دی( لە موزیكی كوردیدا تەنیا ڕۆژئاوا و ئەورپا نیە بەڵكو بریتین : لە نەتەوەكانی دراوسێ ) فارس، ڕەگەزی تورك (تورکیا، تورکمانستان، ئازەربایجان(، ئەرمەن،عەرەب(  كە زیاتر ئەم كارەكتەری ئەم چەمكە لە سەر شانۆی ئەم باسە دەبینرێت. ئەگەر بە وردی لە موزیكی كوردی بكۆڵیتەوە گەرچی نزیكی تەواو هەیە لە شێوازی ستراكچەری موزیكی نەتەوەكانی دراوسیدا، بەڵام سیماكانی موزیكی كوردی بە تەواوەتی مۆركی تایبەتی خۆی هەیە بە تایبەت لە: )ڕیتمی هەڵپەركی(، )مۆتیڤی گۆرانی یەكان(، )ڕستە موزیكییەكان(، )شێوازی بەكارهێنانی )كۆماكان(  لە سەر ئامێرەكان( بەڕوونی دەبینرێن.  بەڵام ئەوەی جێی تێڕامانە و بۆتە گرێیەك لە موزیكی كوردی ئەوەیە تا ئێستا موزیكی كوردی شێوەكی زارەكییە و كەمترین دانراوی دانەری ئەكادیمی و زانستی هەیە، بۆیە )موزیكی كوردی( نەیوتوانیوە سود لە موزیكی )ئەوان دی( وەر بگرێت تا شوناسی خۆی خۆی تیدا بدۆزێتەوە. زۆر جار لە

موزیكاری كورد لە جێی بەكارهێنان و سوود وەرگرتن لە موزیكی نەتەوەیەكی دی ڕووی كردۆتە كۆپیكردن و بە كوردی كردن، بە بێ ئاماژە پێدان كە ئەم ئاوازە لە چ نەتەوەیەك وەرگرتووە. بۆیە لێرەدا بۆ دۆزینەوە و پێناسە كردنی ناسنامە Identity ی موزیكی كوردی بۆ ئەو كەسانەی دەیانەوێت لێكۆڵینەوە لە ناسنامەی نەتەوەیی موزیكی كوردی بكەن بۆیان زۆر سەخت و دژوار دەبێت.

كورد چۆن لە موزیكی )ئەوانی دی( و ) ڕۆژئاوا( دەڕوانێت؟

گەرچی بە درێژایی مێژوو هەستی ناسیونالستی لە نێو گەلی كوردا زۆر بەهێز بووە، بەڵام لە موزیكدا ئەم هەستە ناسیونالستیە بەرامبەر موزیكی )ڕۆژئاوا( كەمتر بەرچاو دەكەوێت و تا ڕادەیەكی زۆر موزیكی )ڕۆژئاوا( وەك بە مۆدیرنە بوونی موزیكی كوردی لێی دەڕوانرێت. نموونە لە ساڵانی 1968 – 1970 قادر دی ن چەند  بەرهەمێكی كوردی بە ستایلی و موزیكی پۆپی ڕۆژئاوا تۆماركرد لەوانە: فریشتە، قژكاڵی لێو ئاڵی ... هتد. ئەم كارانە تا ئێستاش بە ناوازەترین بەرهەمی كوردی هەژماردەكرێت، ئەگەرچی موزیكی (ئەوانی دی( پڕاو پڕی لە كارەكەیدا بەرجەستەیە، تەنیا ووشە و

میلۆدی گۆرانیەكە كوردیە، كەچی نە لە سەردەمی خۆیدا نە لە ئێستادا تاكی كورد بە چەمكێكی ناسیۆنالستی لەم بەرهەمانە نا ڕوانێت، بەڵكو وەك شاكارێك ناوی دەبەن. ئەمە ئەوە دەخاتە

ڕوو چەمكی ناسیونالستی كورد نیگەران نییە، بەرامبەر موزیكی (ڕۆژئاوا( ئەگەر لە كارەكاندا ڕەنگبداتەوە.

گەلی كورد چۆن لە موزیكی ڕۆهەڵاتی و دراوسیكانی دەڕوانێت؟

بە بڕوای من بە هۆكاری ئەوەی كە گەلی كورد بەسەر چوار نەتەوەی دراوسێدا دابەش كراوە، خاوەنی كیان و قەوارەی دەوڵەت و سیاسی خۆی نەبووە، هەمیشە لە ئەو ووڵاتەنەی كە زەبر و زەنگ لە سەر تاكی كورد زۆر بووە، هەستی ناسیونالستی كوردی تیاندا بەهێزبووە و بە ئاشكرا ڕۆحی بەرەنگاری لە سەرجەم بوارەكاندا دەبینرێت. كە ئەویش لە پێناو مانەوە و خۆ پارێزی و كەلتوور پارێزی بووە. دواجار بە هەموو هێزێكیەوە دژایەتی هەموو ئەو هێرشە كەلتوریانە بۆتەوە كە ویستوویانە ناسنامەی كەلتوری كوردی بشێوێنن. بۆیە بە بڕوای من چەمكی )ئەوانی دی( لە موزیكی كوردیدا بەرامبەر موزیكی گەلانی دراوسێ بە تایبەت ئەو )نەتەوانە ) كە هەمیشە هەوڵی سڕینەوەی نەتەوەی كوردیان داوە(، بەردەوام بە چاوێكی ناسیونالستی لێی دەڕوانرێت و بەرهەڵستی كردووە.  بۆیە لە گوتاری گەلی كوردا هەمیشە ئەوە دەبینرێت، كە ویستوێتی بڵێت: (من كێ نیم( وەك لەوەی زیاتر بڵێت: )من كێم(. هەر بۆیە ئەم تێڕوانیە لە گوتاری ئەدەبیاتی كوردیدا ڕەنگی داوەتەوە نموونە: لە تێكستێكی سەدەی ڕابردوو شاعیر و ڕوناكبیری كورد )ئیبراهیم ئەحمەد( لە بەشێكیدا دەڵێت:

نەعەربم نە ئێرانیم

نە توركێكی شاخستانیم

نەك هەر من خۆم مێژووش ئەڵێ

كە كوردم و كوردستانیم.

ئەم تێكستە لە ساڵانی ڕابردوو لە لایەن )شاناز ئیبراهیم ئەحەمەد( ەوە ئاوازی بۆ دانراوە و لە لایەن )د. عەبدوڵا جەمال سەگرمە(وە كاری موزیكی بۆ كراوە.    لێرەدا دەبینرێت ئەم چەمكە لە گوتارێكی

ناسیونالستی ئەدەبیاتەوە بۆ نیو موزیك كوردی هەنگاو دەنێت و دەیەوێت لە ڕێگای )ئەوانی دی(یەوە خۆی بناسێت و پێناسەی خۆی بكات. چەمكی ناسیونالستی لە موزیكی كوردیدا و بە تایبەت بەرامبەر )ئەوانی دی( لە ساڵانی پەنجاكاندا زیاتر چڕدەبێەوە بە نموونە: كاتێك شەماڵ سائیب لە ساڵانی 1958 بە داوە بە لاسایی كردنەوەی دەنگی فەرید ئەترەش چەند گۆرانیەكی كوردی بە ستایلی موزیكی عەرەبی  بەرهەم هێنا، هەر زوو بەرهەمەكانی لەلایەن ڕوناكبیران و هونەرمەندانی كوردی ئەو سەردەمەوە دژایەتی كرا. كە ئەمەش دەگەڕێنمەوە بۆ هۆكاری هەستی ناسیۆنالستی و كێشەكانی

نێوان نەتەوەی كورد و عەرەب لە باشووری كوردستاندا. بەڵگە لێرەدا ئەوەیە كە گۆرانیەكانی دی ن هەمان سەردەمن و موزیكی كارەكانی تەواو نامۆن بە موزیكی كوردی، بەڵام بە هۆكاری ئەوەی

كورد گرفتی نەتەوەی نیە )ڕۆژئاوا(دا، بۆ یە پێچەوانەی شەماڵ سائیب بەرهەمەكانی دی ن جێی بایەخ بوون و پیشوازیشی لێدەكرا. .

 دواتر ئەگەر بڕوانرێتە هەندێك لە گۆرانیەكانی )زیرەك( چەمكی ئەوانی دی شێوازیكی دی دەدات بە خۆی بۆ نموونە گۆرانی: )بێ دكتۆر( كە ئەم گۆرانیە پێك دێت لە دوێتێكی زیرەك لەگەڵ كچە ئازەرییەك كە بە هەردوو زمانی كوردی و ئازەری ووتراوە. زیرەك

لێرەدا موزیكی كوردی و ئازەری مۆركێكی هاوبەشیان هەیە، تەنیا زمانی ئاخاوتن یان )هۆنراوە(كان جیاوازن. لێرەدا زیرەك دەڵیت:

)بێ دكتور دەوا و دەرمان

شێتت كردم سەرگەردان

دەوەرە وەرە كەژاڵ گیان

نەخۆشم بۆ تۆ بیلا كەی دێی دەستم بە دامان(

وەڵامی كچە ئازەریەكە بەزمانی توركی:

1گولدور بەنی گولدور

دەرد و نەدیر بیلدر

گولدور یەڵاه گولدور

گولدور بەنی گولدور ....

مانای گۆرانیەكە:  

بمخە پیكەنین

دەردت چییە لەگەڵم پێم بڵێ

بمخەرە پیكەنین..

لەم بەرهەمەی )زیرەك(دا نموونەیەكی دی لە موزیكی )ئەوانی دی( خۆی وێنا دەكات و پێچەوانەی نموونەكانی دیكە كە لەپێشدا ئاماژەم پێدان. لەم نموونەیەدا ئەو هاوبەشیانە دەخرێتەڕوو لە نێوان موزیكی گەلانی ڕۆژهەڵاتدا هەن، كە زۆر جار جیاوازییەكان لە نێوانیاندا )زمان(ی ئاخاوتن و گۆرانی وتنە نەك ستراكچەری موزیك و ئاوازەكانیان. كە بە بەم نموونەیە دەتوانرێت بەراورد بكرێت لە نێوان موزیكی ڕۆژئاوا و ڕۆژهەڵاتیدا و لیكچوون جیاوازییەكان بدۆزرێتەوە. لەگەڵ ئەوەی كە موزیكی ئازەری موزیكی )ئەوانی دی( یە بەڵام لێرەدا بە هۆی ئەو هۆكارانەی پیشتر ئاماژەم پیدا، چەمكی

ناسیونالستی بەرهەڵستی ناكات و دەبینین گۆرانیبێژی دیاری كورد (محەمەدی ماملێ( نزیكە 80 گۆرانی ئاوازەكانی هاوبەشن لە نێوان كوردی و ئازەریدا و كەمترین كاردانەوەی ئەو هەستە هەبووە لە

سەریان. لە هەمان كاتدا ماملێ وەك__دیارترین گۆرانیبێژانی سەدەی ڕابردوو هەژماردەكرێت.

ڕەسەن و نا )ڕەسەن(

بە درێژایی سەدەی ڕابردو،  تاوەکو دوای ڕاپەرین گفتوگۆی نێوان هونەرمەندان و موزیكاران ئەوە بووە، كام گۆرانی  )ڕەسەن(ە و كام  گۆرانی  )نا ڕەسەن(ە؟ لە ڕاستیدا تا ئێستا پێناسەیەكی تەواو بۆ ئەم ووشەیە نەكراوە، بەڵام زیاتر مەبەست لە بە كار هێنانی ووشەی (ڕەسەن( ، لە موزیكی كوردیدا ئەو گۆرانییە كلاسیك و كۆنانەیە كە لە لایەن گۆرانیبێژانی سەدەی ڕابردووە گوتراون یان بە دیوێكی تردا (ڕەسەن)  موزیكی  )خۆماڵی(یە و كە هیچ خەوش و مۆركێكی بێگانەی پێوە نیە، هەرچی گۆرانی نا  (ڕەسەن( ە دەچێتە بازنەی  )ئەوانی دی( یەوە. ئەم گفتوگۆیە لە موزیكی كوردیدا تا ئێستا بەردەوامە لە ڕاستیدا زۆر جار ئەم ووشەیە بە هەڵە بەكاردێت، چونكە مەرج نیە هەرچی )كۆن( بێت ڕەسەن بێت. بۆ نموونە ئەگەر بڕوانرێتە بەشێكی زۆر لە گۆرانیەكانی عەلی مەردان بە هۆكاری ئەوەی كە موزیكەكانی ژەنیارانی عەرەب ژەندوویانە مۆركی موزیكی عەرەبییان پێوە دەبینرێت.

هەروەها گۆرانیبێژی كورد (خالقی( هەندێك لە كاری موزیكەكانی تەواو مۆركی موزیكی فارسیان پێوەدیار،  بە تایبەت ئەو بەرهەمانەی لە ڕادیۆی تاران تۆماركراون. دواجار بە هۆی سەرسامی خالقی

بە هونەرمەندی ئێرانی )غولام محسین بەنان( كاریگەری توندی لە سەر دەنگ و موزیكی خالقی بە جێهێشتووە. لێرەدا لای بەشێكی زۆر بەرهەمەكانی خالقی ڕەسەن ترینن، ئەگەر بە و دوو دیدەی سەرەوە

بێت ئەوا هەندێك لە كارەكانی ناچنە نێو خانەی )ڕەسەن(ەوە. لێرەدا ئەم چەمكە دەكەوێتە دووڕیانێك كە بە بڕوای من لە ئایندەدا دەبێتە گرفت بۆ ئەو لێكۆڵینەوانەی، كە دەربارەی ناسنامەی موزیكی كوردی دەكرێن. چونكە سەرئەنجامی ئەم نا ڕوونیە لە بەكارهێنانی چەمكەكاندا ئەو شوناسەی كە موزیكی كوردی دەیەوێت بۆ خۆی دروست بكات خۆی بزردەكات. لە دوای ڕاپەرین و بە تایبەت لە ساڵانی 1998 ئیدی هەستی ناسیۆنالستی لە موزیكی كوردیدا گەرچی بەپەرچی تەوژم و شەپۆلی

موزیكی )ئەوانی دی( دەداتەوە، سەرئەنجام ناتوانرێت بەر بەو شەپۆلە بگرێت چەندین جۆر لە موزیك دێنە بوون. نموونە: زەكەریا عەبدوڵا بە دامەزرێنەری ئەرەبێسكی كوردی دا دەنرێت، گەرچی زۆر هەوڵدرا

ئەم شەپۆلە موزیكە توركیە نەبێتە دیاردە و بەری لیبگیرێت، كەچی دواجار بە هۆكاری كاریگەرییە سیاسی و بازگانی و ئابووریەكانی ووڵاتی توركیا لە سەر باشووری كوردستان، موزیكی توركی بووە

پێداویستیەكی باو سەردەمیانە بۆ موزیكی كوردی. لەمە بەدوا دەیان گۆرانیبێژی دی دروست بوون بە لاسایكردنەوەی موزیكی  )ئەوانی دی ( هاتنە گۆڕەپانی موزیكی كوردی دواجار توانیان هەوادار و

گویگرێكی زۆر بۆ خۆیان كۆبكەنەوە. دواتر لە سەردەستی چەند كەسێك وویسترا هەمان ئەزموونی

)زەكەریا( دووبارە بكەنەوە و موزیكی )تەرب(ی عەرەبی بێتە نێو موزیكی كوردی، بەڵام بە توندی لە لایەن تاكی كورد و هەستی ناسیۆنالیستیەوە بەرپەرچ درایەوە نەیتوانی لە نێو موزیكی كوردیدا جێی خۆی كاتەوە. كە ئەمەش دەگەڕینمەوە بۆ ئەو مێژووە پڕ تراژیدیایەی كە كورد لە گەڵ زمان و دەسەڵاتە سیاسییەكانی نەتەوەیی عەرەبیدا هەیبووە. لە ئێستادا بە هۆی گەشەندنی ژیاری كۆمەڵاتی

كورد و بوونی كیانۆكەیەكی سیاسی هەستە ناسیونالستیەكان كاڵ بوونەتەوە و دەیان فۆڕم و ژانرای تر لە موزیكی )ئەوانی دی( لە نێو دنیای موزیكی كوردی هەر لە موزیكی كلاسیكی ئەوروپی، توركی، عەرەبی، تا موزیكی ڕاپ دەبینرێت و ئاوێتە بوون لەگەڵ كەلتووری موزیكی كوردیدا. دواجار لە لایەن تاكی كوردەوە دوولایەنە سەیری ئەم بارە دەكرێت: هەندێك پێیان وایە پێویستە گۆرانی كوردی ببێت بە بەشێك لە موزیكی جیهانی و هەندێكیش پێیان وایە پێویستە مۆركی موزیكی كوردی پارێزگاری لێبكرێت و لە ناو نەچێت. لێرەدا بە بڕوای من موزیكی كوردی ناتوانێت خۆی بپارێزێت لە شەپۆلی موزیكی )ئەوانی دی( چونكە ئەمە كێشەی تەنیا گەلی كورد نییە،زۆرینەی نەتەوەكان لە ژێر هەڕەشەی بە جیهانگیریدا بووندان و بەشێكی زۆر لە فەرهەنگی زمان و موزیك و ئەدەبیات ... هتد لە ناو دەچن و كەلتووری موزیك تەكنەلۆجی پانتاییەكی فراوان لە موزیكی نەتەوەكان داگیردەكات. بە بڕوای من باشترین ڕێگا بۆ پاراستی فەرهەنگی موزیكی كوردی ) لە بزر نە بوون لە نێو موزیكی ئەوانی دیدا( ئەرشیفكردن و پاراستنی ئەو فەرهەنگە موزیكیە كە لە ڕابردوودا هەبوون وەك بەشێك لە میراتی ڕابردوو بپارێزرێن بە دیجیتاڵ بكرێن. چونكە لە ئێستا دنیا بینی بۆ موزیك زۆر گۆڕاوە چەمكی )ئەوانی دی( و ) ئێمە ( تەواو ئاوێتە بوون ئەمە دیاردەیەكی جیهانیە زۆر

سەختە بتوانرێت ڕێگری لەم دیاردە جیهانیانە بگیرێت.

تێبینی:

بۆ خوێندنەوەی بابەتی هاوشێوە، بروانە کتێبی چەمکی ئەوانی دی لە موزیکی کوردیدا، توانا حەمە ٢٠١٤.

لە پێشەكی نووسینی ئەم بابەتە سوودم لە كتێبی  )موسیقی شناسی فرھنگ مفاھیم موسیقی شناسی( وەرگرتووە.  بڕوانە

·        ئەحمدی بابک، موسیقی شناسی فرھنگ مفاھیم موسیقی شناسی، چاپ: اول، تھران، 1389 ،155.

·        بەشێک لەم بروایانە دەرەنجامی نوسینی چەند ڵیکۆڵینەوەیەکی ئەکادیمی بلاونەکراوەمە.